Viên chức Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tư vấn, hướng dẫn người nhà chăm sóc, hỗ trợ tâm lý và cấp phát thuốc cho bệnh nhân tâm thần tại xã Vũ Minh, huyện Nguyên Bình. Ảnh: Thảo Vân

Theo thống kê từ WHO, có đến 1 trong 4 người trên toàn thế giới sẽ gặp vấn đề về tâm thần ít nhất một lần trong đời. Ở Việt Nam, theo Bộ Y tế và Bệnh viện Tâm thần Trung ương I, khoảng 14% dân số đang sống chung với một dạng rối loạn tâm thần nào đó, trong đó trầm cảm và lo âu chiếm tỷ lệ cao. Đặc biệt, trong bối cảnh hậu COVID-19, áp lực kinh tế, giãn cách xã hội kéo dài và các sang chấn tinh thần đã khiến tình trạng này trở nên phổ biến hơn, kể cả với trẻ em, thanh thiếu niên và người cao tuổi.

Rối loạn tâm thần là gì?

Rối loạn tâm thần là tình trạng suy giảm hoặc rối loạn trong hoạt động tinh thần bao gồm nhận thức, cảm xúc, hành vi và tương tác xã hội, gây ảnh hưởng đến sinh hoạt, học tập, làm việc và mối quan hệ cá nhân. Rối loạn tâm thần không phải là “điên” như cách hiểu sai lầm trong dân gian, mà bao gồm nhiều trạng thái từ nhẹ đến nặng như: trầm cảm, rối loạn lo âu, stress hậu sang chấn, rối loạn lưỡng cực, tâm thần phân liệt…

Hiểu đúng về các dạng rối loạn và nhận biết các dấu hiệu sớm là bước đầu tiên giúp người dân chủ động bảo vệ bản thân và người thân khỏi những tổn thương tinh thần kéo dài.

Dấu hiệu sớm nhận biết rối loạn tâm thần thường gặp

Thay đổi cảm xúc kéo dài: Đây là dấu hiệu phổ biến nhưng thường bị bỏ qua. Người bệnh có thể cảm thấy buồn bã, chán nản, lo âu vô cớ, dễ nổi nóng hoặc xúc động quá mức trong một thời gian dài - thường trên 2 tuần. Những cảm xúc này không giảm đi dù người bệnh cố gắng nghỉ ngơi, thư giãn.

Rối loạn giấc ngủ: Người gặp vấn đề tâm thần thường khó đi vào giấc ngủ, ngủ chập chờn, thức dậy giữa đêm hoặc dậy sớm bất thường. Một số người lại có xu hướng ngủ quá nhiều nhưng vẫn thấy mệt mỏi và thiếu năng lượng.

Thay đổi hành vi và lối sống: Người bệnh có thể rút lui khỏi các mối quan hệ xã hội, giảm hứng thú với các hoạt động từng yêu thích, hoặc có các hành vi bất thường như nói chuyện một mình, mất kiểm soát hành vi, cười – khóc vô cớ, tiêu tiền hoặc hành động bốc đồng bất thường.

Suy giảm khả năng tập trung và trí nhớ: Người bệnh có thể gặp khó khăn khi đưa ra quyết định, học tập, làm việc hoặc thậm chí là xử lý những việc đơn giản hằng ngày. Họ hay quên, không nhớ rõ thông tin vừa tiếp nhận, dễ mất phương hướng hoặc nhầm lẫn.

Tư duy tiêu cực, tự trách bản thân, có ý định tự làm hại: Một trong những biểu hiện nguy hiểm nhất của rối loạn tâm thần là người bệnh có cảm giác mình vô dụng, là gánh nặng của người khác, từ đó dẫn đến ý nghĩ tự tử hoặc tự làm hại bản thân. Theo WHO, trầm cảm là nguyên nhân hàng đầu gây ra hơn 700.000 ca tự tử mỗi năm trên toàn cầu.

Triệu chứng cơ thể không rõ nguyên nhân: Nhiều người mắc rối loạn tâm thần có thể xuất hiện các triệu chứng thực thể như: đau đầu, rối loạn tiêu hóa, đau tức ngực, nhịp tim nhanh mà không tìm ra nguyên nhân y học rõ ràng. Đây là hệ quả của stress và lo âu kéo dài tác động lên hệ thần kinh.

Những ai dễ mắc rối loạn tâm thần?

Rối loạn tâm thần có thể xảy ra với bất kỳ ai, không phân biệt tuổi tác hay giới tính. Tuy nhiên, một số nhóm đối tượng có nguy cơ cao hơn bao gồm:

• Thanh thiếu niên: Áp lực học tập, mâu thuẫn gia đình, thiếu kỹ năng quản lý cảm xúc.
• Người trưởng thành: Gánh nặng tài chính, mất việc làm, đổ vỡ hôn nhân.
• Phụ nữ sau sinh: Do thay đổi hormone, thiếu ngủ, mệt mỏi, ít được hỗ trợ từ người thân.
• Người cao tuổi: Sống cô đơn, bệnh tật mãn tính, mất người thân hoặc bị phụ thuộc.

Khi nào nên tìm đến chuyên gia?

Nhiều người ngại ngần, xấu hổ khi phải đi khám tâm lý vì lo bị kỳ thị. Tuy nhiên, việc tìm đến bác sĩ tâm thần hoặc chuyên viên tâm lý không có gì đáng xấu hổ - ngược lại, đó là hành động tích cực và dũng cảm. Hãy đi khám ngay khi:

• Cảm xúc tiêu cực kéo dài trên 2 tuần và không cải thiện.
• Xuất hiện ý nghĩ tự tử hoặc hành vi tự gây tổn thương.
• Cảm thấy không thể làm việc, học tập hoặc duy trì các mối quan hệ.
• Người thân phát hiện những hành vi bất thường kéo dài.

Điều trị rối loạn tâm thần không nhất thiết phải dùng thuốc. Với những trường hợp nhẹ, liệu pháp tâm lý và điều chỉnh lối sống có thể mang lại hiệu quả tốt. Với trường hợp nặng hơn, việc dùng thuốc theo chỉ định và kết hợp trị liệu tâm lý sẽ giúp cải thiện chất lượng sống.

Sau đây là những biện pháp hỗ trợ và phòng ngừa đơn giản nhưng hiệu quả:

Giữ lối sống lành mạnh: Ăn uống đầy đủ chất, ngủ đúng giờ, tập thể dục thường xuyên ít nhất 30 phút/ngày.

Học cách quản lý cảm xúc: Tự nhận diện cảm xúc tiêu cực, điều chỉnh bằng cách viết nhật ký, thở sâu, ngồi thiền, hoặc chia sẻ với người thân.

Duy trì kết nối xã hội: Tham gia các hoạt động tập thể, trò chuyện với bạn bè, gia đình để tránh cô lập.

Hạn chế sử dụng mạng xã hội quá mức: Mạng xã hội có thể làm gia tăng cảm giác tự ti, so sánh bản thân và stress nếu không được sử dụng hợp lý.

Phát triển trí tuệ cảm xúc (EQ): Học cách đồng cảm, lắng nghe, và giao tiếp hiệu quả giúp tăng khả năng thích nghi với áp lực cuộc sống.
Không ngại tìm đến chuyên gia tâm lý: Khi thấy bản thân không thể tự vượt qua khủng hoảng, hãy tìm đến người có chuyên môn để được hỗ trợ.

Sức khỏe tâm thần là yếu tố nền tảng của một cuộc sống an lành và hạnh phúc. Nhận biết sớm các dấu hiệu rối loạn tâm thần, cùng với sự can thiệp kịp thời và hỗ trợ từ người thân, cộng đồng và y tế, sẽ giúp người bệnh phục hồi tốt và hòa nhập xã hội. Khuyến khích mỗi người dân hãy chủ động chăm sóc tinh thần cho chính mình và cho cả những người xung quanh. Khi cơ thể cần nghỉ ngơi, bạn biết nằm xuống. Vậy thì khi tinh thần “mệt”, hãy biết dừng lại, lắng nghe và chữa lành.

Quốc Cường (St)